Gravacións sonoras

A colección é un fiel reflexo da historia da edición fonográfica española. Comprende desde os primeiros soportes, como discos de Aristón, cilindros de cera ou rolos de pianola, ata os máis modernos. Actualmente a colección superou os 600.000 documentos ingresados tanto por compra, donativo ou Depósito Legal.

Colección de rexistros sonoros


A colección de gravacións sonoras que conserva a BNE, está composta tanto por gravacións musicais, a maior parte da colección, como por gravacións que rexistran a palabra falada, as cales conforman o Arquivo da Palabra. A colección é un fiel reflexo da historia da edición fonográfica española. Comprende desde os primeiros soportes, como discos de Aristón, cilindros de cera ou rolos de pianola, ata os máis modernos, Cds, Mp4.

A colección de documentos históricos, que ingresan por compra e donativo, está formada por discos perforados, Ariston (51), Ariosa (12) e Herophón (38); cilindros de cera (522); rolos de pianola (6483) e discos de lousa (30.000).

Coa lei de Depósito Legal de 1938 (Decreto do 13 de outubro) comeza o ingreso de obras fonográficas en discos de lousa, aos que seguiron os discos de vinilo, cuxo número se aproxima aos 300.000, ao redor de 160.000 casetes e 180.000 CDs e un centenar de mp3, mp4. 

A colección do Servizo de Rexistros Sonoros superou actualmente os 600.000 documentos, ingresados por compra, donativo  troco e fundamentalmente Depósito Legal.

Historia da colección de rexistros sonoros

Os inicios da colección remóntanse á Orde Ministerial de 1938 e decretos ministeriais de 1942 de Depósito Legal e de Propiedade intelectual de Obras Fonográficas, que establecen como requisito previo e indispensable para que leve a cabo o recoñecemento da propiedade intelectual “a obriga de depositar o disco na Biblioteca Nacional”.

As gravacións sonoras sempre foron produtos moi populares e obxecto dun próspero comercio, polo que teñen gran valor testemuñal para coñecer a realidade sociocultural de cada época, o seu folclore, tendencias e gustos musicais, a voz dos seus literatos, políticos, científicos, humoristas, etc. As empresas fonográficas e os seus distintos selos reproducen o que a sociedade demanda e, por tanto, as coleccións históricas de gravacións son ferramenta de investigación imprescindible para sociólogos e musicólogos. Ao longo destes últimos anos, a colección da BNE experimentou espectaculares cambios relacionados cos avances tecnolóxicos que acompañaron o paso dos soportes analóxicos aos dixitais, e tamén coa aparición de Internet e a profunda transformación que impuxo ás industrias fonográficas e audiovisuais.

 

Sección Arquivo da Palabra ou gravacións sonoras non musicais


Dentro da colección de sonoros da Biblioteca Nacional a palabra ocupa un lugar destacado. Os seus primeiros fondos proceden do suprimido Arquivo da Palabra do Centro de Estudos Históricos e posteriormente se han ido incrementando, formándose dúas coleccións diferenciadas:

1º A edición comercial, formada polos fondos procedentes de compra, troco, donativo e depósito legal en distintos soportes, desde cilindros de cera, discos de lousa e vinilo ata os soportes en CD actuais. Recóllense as voces de insignes personaxes de todos os ámbitos a través de discursos, lecturas, etc. : Alfonso XIII, Unamuno, Cela…

2º O Arquivo da Palabra da Biblioteca Nacional (memoria oral, e agora tamén audiovisual, da institución) está integrado polos actos culturais realizados no Salón de Actos da Biblioteca desde 1973 e gravados en cinta aberta, casete ou cinta DAT (Dixital Audio Test). Actualmente, e practicamente dixitalizados, atópanse agrupados en series relacionadas cos diferentes ciclos de conferencias. Desde xuño do 2006, están gravados en soporte DVD e desde 2011, subidos case todos á canle de Youtube da Biblioteca Nacional de España, sempre que as persoas que interviñesen no acto desen o seu consentimento para iso.
 

Os fondos

Cilindros de cera


En 1877 Tomás A. Edison inventou os cilindros de fonógrafo, primeiro medio para poder gravar e reproducir o son. Os primeiros foron de papel de estaño, despois de cartón parafinado e a partir de 1890 de cera maciza. O fonógrafo foi o primeiro aparello en rexistrar e reproducir son. Funcionaba mediante unha agulla suxeita a unha membrana, que recollía as vibracións producidas pola música, a voz ou calquera outro son, e gravábaas mediante surcos na superficie do cilindro. O impacto deste invento levou a colaborar a enxeñeiros, científicos, artistas, comerciantes, etc. que lograron perfeccionar o mecanismo dos posteriores gramófonos de discos, inventados por Emilio Berliner, e que só servían para reproducir sons pregrabados.

A colección actual de cilindros da BNE está case toda catalogada e pódese consultar a través do catálogo da Biblioteca Nacional de España. Está formada por 522 pezas, que foron colocadas en caixas individuais de conservación que garanten a óptima preservación de contidos e de envases orixinais. Conteñen gravacións orixinais e, en ocasións, únicas, de intérpretes españois de finais do século XIX e principios do XX. A maioría dos cilindros foron producidos por casas fonográficas españolas: Sociedade anónima Fonográfica (Madrid), Sociedade Fonográfica Española de Hugens e Acosta (Madrid), Viúva de Aramburu (Madrid), etc., e recollen interpretacións de bandas, orquestras, solistas e cantantes españois, así como fragmentos de obras estranxeiras: Xota das Dores, Marcha de Tannhäuser, o pasacalle de Auga, azucarillos e augardente, o pasodobre Frascuelopola Banda de Enxeñeiros, Terceto de Mariña polo teor Sr. Bezares, a Canción do espello da Viejecita por Branca da Carmen, xotas aragonesas gravadas entre 1898 e 1899 por Balbino Orensanz, con voces dos mellores joteros da época, etc. Son cilindros de cantantes españois do momento, gravacións de fragmentos moi coñecidos e outros esquecidos, ás veces máis importantes que os coñecidos. De todos os xeitos, as gravacións, xa sexan coñecidas ou descoñecidas, son as primeiras zarzuelas que se gravaron e, nalgúns casos, a única gravación que se conserva.

Opéraa é outro dos xéneros que forma parte da colección. Seis son do gran tenor vasco Constantino, das marcas estranxeiras Pathé e Edison. Os restantes son españois, cos fragmentos e arias máis famosas da época. O catro cilindros da ópera Mariña de Arrieta pódense considerar os primeiros e quizais únicos que existen.

Entre os cilindros de flamenco, fabricados en España, destacan os do Moucho, que chegou a gravar case todos os estilos do flamenco. Entre eles, hai que resaltar as Jaberas, un pau flamenco esquecido do que quizais só exista este exemplar.

Ademais, a colección conta co primeiro curso por correspondencia de español para falantes de lingua inglesa que leva por título Spanish Gold Moulded Record (1905), editado en 25 cilindros pola International Correspondence School, de Scranton, Pensylvania.
Para a reprodución da súa colección de cilindros, a BNE conta cun fonógrafo Gramophone, do ano 1895, e con outro Edison Home Phonograph. Parte da colección esta dixitalizada polos propios coleccionistas aos que foron adquiridas e pódese acceder a ela para escoitala a través da Biblioteca Dixital Hispánica.

A seguir inclúese un rexistro sonoro proveniente dun dos cilindros adquiridos pola Biblioteca Nacional, contén a peza Carceleras, a máis coñecida da zarzuela As fillas do Zebedeo, de Ruperto Chapí. A gravación realizouse en torno ao ano 1900 e a peza está interpretada pola señorita Neves.

Rolos de pianola

Os primeiros rolos musicais de papel perforado apareceron cara a 1880. Poden escoitarse por medio dun instrumento mecánico de teclado denominado pianola, que funciona cun sistema pneumático accionado polo pedaleo do pianolista. As distintas notas musicais prodúcense á vez que vai desenrolándose o papel, que leva codificadas a posición das notas do teclado na colocación das perforacións.

A colección de rolos de pianola, procedente de compra e donativo, ascende a 6413 documentos e iniciouse en 1990 coa compra de 550 rolos e unha pianola Srterling de 1918. A pianola foi moi popular en España no primeiro terzo do século XX e a fabricación de rolos supuxo un gran negocio. Os rolos da BNE foron producidos por diversas casas editoras estranxeiras e españolas: Vitoria (a marca máis coñecida), Best, Minerva, Diana, Princesa, Edición Mott, España Musical, Melodía, Poch, Clave, etc. A colección recolle un repertorio moi diverso: desde as frivolidades do momento ata fragmentos de zarzuelas, óperas, etc., pero tamén obras de piano máis vangardistas. O repertorio clásico convive cos cuplés e os bailables máis populares da época, como fox-trots, one-steps, tangos, etc., que tamén foron producidos en gran número polos editores de partituras da época.

 

Dixitalización dos rolos de pianola

En 2016 Os rolos de pianola da Biblioteca Nacional de España romperon o seu silencio no depósito para alagar coa súa música a web da BNE a través da Biblioteca Dixital Hispánica (BDH). Desde cada un dos rexistros (máis de 1.600) non só poden escoitarse as pezas “encerradas” neste soporte, senón que tamén pode verse a imaxe do rolo físico, así como as súas portadas.
O proxecto de dixitalización dos rolos –contou co apoio de Telefónica- abordar xunto co Departamento de Arte e Musicología da Universidade Autónoma de Barcelona, atendendo aspectos moi diversos: dixitalización, enxeñaría de software, restauración dos soportes orixinais, preservación dixital e musicología.
Se han digitalizado 3644 rollos de pianola que se pueden disfrutar en streaming a través de la Biblioteca Digital Hispánica.


Discos perforados

Os primeiros discos que se utilizaron para a reprodución do son no século XIX empregaban aparellos reprodutores (os “tocadiscos” máis primitivos) baseados en mecanismos pneumáticos similares ao do organillo (como nos modelos Ariston, Ariosa ou Herophon) ou de caixa de música (como no Symphonion). Ao virar os discos sobre o prato, accionados por unha manivela, as perforacións activan os mecanismos de produción de son. A duración de cada peza é sempre moi breve e coincide co que tarda en virar o disco unha volta completa; a partir dese punto, a música empeza a repetirse.

A actual colección de discos perforados en cartón ou en metal que ingresou por compra e donativo na BNE está formada por discos perforados Ariston (51), Ariosa (12) e Herophón (38). Todas as pezas están fabricadas entre 1880 e 1900.

O repertorio gravado por este procedemento consiste sobre todo en fragmentos moi populares de zarzuela (por exemplo da Gran Vía, de F. Chueca), valses, himnos nacionais, pequenas pezas pianísticas, etc.
 

Dixitalización dos discos perforados


A dixitalización dos discos perforados levo a cabo grazas á alianza establecida entre a BNE e Tecnilógica, unha empresa de desenvolvementos tecnolóxicos que puxo a punto un software capaz de traducir a codificación de son que encerran estes soportes. O Support Action Centre of Competence in Digitisation (Succeed), impulsado pola Unión Europea e coordinado pola Universidade de Alacante, recoñeceu á empresa española Tecnilógica cunha mención honorífica nos Premios Succeed 2014 por este proxecto de dixitalización. Agora os usuarios poden acceder á imaxe e ao son de máis de 70 discos perforados de finais do século XIX a través da interface de Biblioteca Dixital Hispánica.

 

Discos de lousa


Desde a invención do gramófono por E. Berliner en 1887, ata mediados dos anos cincuenta do pasado século, editáronse centos de miles de gravacións en discos de lousa (tamén chamado “disco de pedra”), abarcando todos os xéneros: música clásica, flamenco, zarzuela, marchas militares, música popular, lixeira, óperas, arquivo da palabra, etc.

A colección de discos de lousa da Biblioteca, procedentes de compra, donativo e depósito legal, está formada por máis de 30.000 unidades de distintos selos discográficos españois e estranxeiros: Compañía do Gramófono Odeón: Pathé, MGM, Regal, A Voz do seu Amo, Columbia, Decca, Philips, etc.

Os discos de lousa máis antigos corresponden aos primeiros anos do século XX e recollen só pequenos fragmentos de obras de duración moi reducida. Podemos apreciar como se produciu, co transcurso do tempo, unha evolución nos temas gravados: ao principio predominaban as gravacións de música clásica e escénica (zarzuelas, óperas, cuplés, etc.), mentres que a partir dos anos corenta, seguindo o ronsel doutros países, comezou unha produción masiva de temas populares, máis acordes cos gustos do momento e cunha maior difusión comercial dos discos. No repertorio conservado na Biblioteca, tamén teñen importante presenza o folclore e as gravacións non musicais ou de arquivo de palabra, con coleccións tan significativas como as recollidas por Tomás Navarro Tomás para o Instituto de Estudos Históricos.
Hai que destacar importantes doazóns nos últimos anos como a da Warner España e compras de disco de lousa a coleccionistas.
Neste momento pódese gozar en “streaming” a música que se escoitaba na primeira metade do século XX, os seus autores, os intérpretes, os xéneros e os variados estilos que demandaba a sociedade conectándose á Biblioteca Dixital Hispánica (BDH) que engadiu as primeiras gravacións sonoras en disco de lousa que ingresaron na institución. A través da rede, os usuarios poden escoitar libremente unha parte importante do rico fondo musical da Biblioteca Nacional. Entre os máis destacados atópanse un fragmento da Bohème de Puccini e monólogos de humor doutras produtoras estranxeiras como A casca de pepino de Pinedo. A obra española máis antiga corresponde a un fragmento das Dores do mestre Bretón, interpretada por Florencio Constantino.
 

No caso dos discos de lousa dixitalizados, o acceso aos discos é a través dun carrusel de listas de reproducións destacadas (Blues, cuplés, flamenco … etc.)
 

Discos de vinilo

A finais da década do corenta empezaron a editarse os primeiros discos de vinilo (tamén chamados “microsurcos” ou “discos de plástico”). Durante un tempo o novo soporte conviviu co disco de lousa, pero cara a 1956 substituíuno completamente, como medio máis adecuado para a comercialización do son gravado.

O disco de vinilo gozou de enorme popularidade durante a segunda metade do século XX, época dourada da industria discográfica, e xerou un importante fenómeno de coleccionismo público e privado.

Preséntase basicamente en dous formatos, o “single”, de menor tamaño e capacidade, e o “long play” (máis coñecido polas súas iniciais “LP”). As velocidades de xiro adoitan ser de 45 ou 78 rpm para os discos de menor formato e de 33 1/3 para os de longa duración. Os aparellos reprodutores (“tocadiscos” ou “pickups”) fabricáronse en distintas modalidades de son monoaural ou estéreo e en múltiples modelos e tamaños, como corresponde a un obxecto de consumo que foi moi popular en todos os fogares españois durante case corenta anos.

Aínda que na última década do século XX o disco de vinilo foi desbancado pola tecnoloxía dixital e o CD Audio, aínda hoxe mantense unha produción de discos de vinilo dirixida a profesionais, coleccionistas ou melómanos, que ingresa na BNE por depósito legal. O tocadiscos actual substitúe a agulla tradicional por un feixe de láser, como nos reprodutores de CD.

A colección de discos de vinilo é a máis voluminosa entre todas as de son gravado que conserva a BNE. Empezou a formarse desde finais dos anos cincuenta, a través de ingresos procedentes do cumprimento da Lei de Depósito Legal. Actualmente está constituída por uns 300.000 documentos, na súa maioría edicións comerciais de coñecidas casas discográficas: Belter, Columbia, Emi-Odeón, Hispavox, Mercury, Polydor, RCA Española, Zafiro, etc., aínda que tamén hai unha importante colección de carácter institucional e non comercial, como as gravacións de música histórica española promovidas polo Ministerio de Educación e Ciencia, por asociacións de compositores, Radio Nacional de España, etc.

Nos últimos anos a BNE incrementou a súa colección de vinilos grazas a importantes doazóns como a de Germán Coppini, Pedro Machado de Castro, Fernández Cid etc.

A colección vinilos non está catalogada na súa totalidade e o seu proceso é unha prioridade para o Servizo de Rexistros Sonoros.
 

Cintas magnéticas

Existen diferentes modalidades:

  • Cinta aberta, soporte no que se conservan as primeiras gravacións dos actos culturais celebrados na Biblioteca Nacional na década de 1980, actualmente pasadas a cintas DAT para a súa conservación e consulta.
  • Cartucho, un formato de oito pistas gravadas nun só sentido que alcanzou moi pouca difusión comercial. A colección da BNE é de 3.134 cintas que conteñen na súa maioría música lixeira dos anos sesenta e setenta.
  • Casete, que foi, xunto ao disco de vinilo, o sistema máis popular de gravación e comercialización do son, polo que unha parte importante da súa edición comercial correspóndese con outra idéntica en disco. A colección da BNE é dunhas 160.000 cintas de todos os xéneros musicais e de arquivo da palabra.
  • Fío magnético, utilizado na primeira metade do século XX como sistema de gravación de emisións radiofónicas. A BNE conta cun aparello reprodutor para este tipo de soporte e unha pequena colección de himnos e discursos políticos (coas voces de Manuel Azaña, Dores Ibarruri, o xeneral Queipo de Chairo, o cardeal Segura, etc.), a maioría emitidos durante a Guerra Civil de 1936-1939. Á colección de fíos magnéticos ingreso por compra na BNE, pódese acceder a través da Biblioteca Dixital Hispánica, pero só a aqueles que foron dixitalizados polo coleccionista ao que se compraron. A signatura dos fíos magnéticos é CHM.
  • Cintas dixitais (Cintas DAT). É un soporte utilizado principalmente como medio de conservación e difusión de gravacións realizadas orixinalmente por procedementos analóxicos. Unha parte importante da colección de discos de lousa da BNE consérvase tamén neste tipo de cinta (traballo que se realizou entre 1996 e 2000), así como as copias de seguridade dos actos da Biblioteca Nacional.

 

Dixitalización dos soportes magnéticos

En 2016 a Biblioteca Nacional de España iniciou o seu primeiro proxecto de dixitalización masiva centrada en soportes magnéticos de audio (casetes e cartuchos). Uns soportes que non só teñen un alto risco de deterioración física dada a súa natureza, senón que se enfrontan ademais a unha tecnoloxía obsoleta, pois a dispoñibilidade de lectores adecuados e funcionais é cada vez menor, non só no mercado, senón nas institucións depositarias deste tipo de formatos. No caso da casete, dado o seu volume, fíxose unha selección para o proxecto de dixitalización, apoiado por Rede.es, tendo en conta varios criterios: música española, compositor, letrista ou intérprete español e dentro desta selección, os casetes editados ata 1975. Ao mesmo tempo e cos mesmos criterios, seleccionáronse gravacións non musicais ou arquivo da palabra, que recollen as voces de poetas, políticos, filósofos, obras de teatro, recitados humorísticos, etc. Xunto ás casetes dixitalizouse parte da colección doutro soporte magnético, a colección de cartuchos, cintas que conteñen na súa maioría música lixeira dos anos sesenta e setenta. Denomináronse música de gasolineira, porque era un soporte usado sobre todo por camioneiros.

O obxectivo fundamental deste proxecto foi a preservación, e aínda que, nun primeiro momento, todo este material non quedará accesible a través da rede, estudaranse as posibilidades para esta posta a disposición do público, respectando en todo momento a lexislación de propiedade intelectual vixente.

Todo iso foi posible grazas ao convenio de colaboración que foi subscrito entre a BNE e a entidade pública empresarial Rede.es, para a preservación dixital e a posta a disposición dos cidadáns dos fondos da BNE.

 

Discos compactos


O soporte dixital CD-Audio está aínda vixente no mercado e desprazou completamente na década de 1990 á casete e ao disco de vinilo. A colección da BNE ingresou maioritariamente por depósito legal, pero tamén se reciben por donativo e troco, e supera na actualidade os 180.000 documentos.

Entre as principais discográficas que producen discos compactos en España poden citarse BMG Ariola, PDI, Blue Moon Producións Discográficas, Polygram Ibérica, EMIOdeón, etc.; algunhas delas, como Fonotrón, especializáronse na remasterización de gravacións antigas.

Con diferenza, o contido predominante na edición española de discos compactos é a música pop nacional, que constitúe a maior parte da colección da BNE. A moita distancia séguenlle outros xéneros, como a música de escena (zarzuela, comedias musicais, música de cinema, etc.), a música tradicional ou a música histórica española (con algúns selos especializados como Verso, Arsis, Glossa, A Má de Guido, Tritó, Columna, Pneuma, etc.).

O flamenco ten tamén importante presenza na produción fonográfica española, que ofrece coleccións de gravacións históricas (algunhas avaladas por entidades como o Centro Andaluz de Flamenco), xunto ás tendencias e mesturas máis actuais.
 

Gravacións sonoras non comerciais

A través do donativo, a BNE adquiriu documentos sonoros inéditos, ben por iniciativa do propio produtor (investigador), ou polo desexo dos seus herdeiros. Entre eles destacan os arquivos sonoros que se poden consultar a través do catálogo da biblioteca:

  • O arquivo sonoro do etnomusicólogo e músico Ramón Pelinski
  • O arquivo sonoro do folclorista Xullo Camarena Laucirica
  • El archivo sonoro de Miguel Manzano, compositor e investigador de música popular tradicional.
  • O arquivo sonoro do organista e compositor Felipe Magdaleno Bausela
  • Parte do arquivo sonoro de Dorothé Schubart, musicóloga e compositora Suíza
  • O arquivo sonoro e audiovisual do filólogo e folclorista José Manuel Pedrosa

Colaboracións con outras fonotecas nacionais e internacionais

O servizo de rexistros sonoros da BNE pertence a organizacións internacionais como a IASA e nacionais como AEDOM (Asociación Española de Documentación Musical), en concreto na Comisión de Arquivos sonoros, cuxo proxecto principal é a Base de datos Matriz (base de datos cooperativa que recolle información sobre os catálogos discográficos publicados ata o ano 1959, localizados en diferentes coleccións de bibliotecas, arquivos e museos da Península Ibérica) 

Xornada polo Día do Patrimonio Audiovisual

Desde o ano 2011 celébrase anualmente a Xornada conmemorativa do Día Internacional do Patrimonio Audiovisual, declarado pola UNESCO o 27 de outubro, organizadas polos Servizos de Rexistros Sonoros e de Audiovisuais. A Xornada articúlase en dúas ou tres mesas redondas nas que interveñen especialistas da BNE e doutras institucións, profesionais de Radio, profesores universitarios, investigadores e coleccionistas. As Xornadas retransmitidas por streaming son catalogadas no Arquivo da Palabra da institución. Pódese acceder a elas de forma presencial na Sala Barbieri e a través da ligazón á canle de Youtube da BNE. Tamén desde o ano 2013 se han ido publicando as actas en formato dixital en a páxina Web da BNE. 

Reutilización das coleccións sonoras

Entre o proxecto de BNElab esta Comunidade BNE. No caso dos documentos sonoros os usuarios poden contribuír ao enriquecemento das autoridades de grupos musicais, a través do proxecto A que che soa?.
   
A que che soa? O obxectivo deste proxecto é obter a maior información posible sobre os grupos musicais que forman o catálogo da BNE. Para iso, as persoas que queiran colaborar deberán contestar unha serie de preguntas sobre as distintas bandas, como en que xénero musical pódese encadrar o grupo, de onde é orixinario ou se segue en activo. 

Onde consultar

Catálogos